Τα εξαπτέρυγα αποτελούν από τα πιο χαρακτηριστικά λειτουργικά αντικείμενα της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Συνοδεύουν τη Θεία Λειτουργία και άλλες ιερές ακολουθίες, έχουν έντονο συμβολικό χαρακτήρα και αποτελούν παράδοση αιώνων, με καλλιτεχνική αλλά και πνευματική αξία.
Τι είναι τα εξαπτέρυγα;
Ο όρος “εξαπτέρυγο” προέρχεται από τη λέξη “πτέρυξ” που σημαίνει φτερό. Εξαπτέρυγο, λοιπόν, σημαίνει “το έξι-φτερό”, και παραπέμπει στους Σεραφείμ της Παλαιάς Διαθήκης που περιγράφονται με έξι φτερά.
Τα εξαπτέρυγα είναι συνήθως στρογγυλές μεταλλικές εικόνες σε κοντάρια, οι οποίες φέρουν παραστάσεις αγγέλων με έξι φτερά και φέρονται με τιμή κατά τη διάρκεια λιτανειών, εισόδων και άλλων τελετουργικών πράξεων.
Βιβλικός συμβολισμός – Οι Σεραφείμ
Η εικόνα των εξαπτέρυγων προέρχεται από την Παλαιά Διαθήκη, και συγκεκριμένα από το βιβλίο του Ησαΐα (Κεφ. 6:2):
«Σεραφείμ ίσταντο κύκλω αυτού, έκαστος έξ πτέρυγας· ταις μεν δυσί κατέκαπτε το πρόσωπον, ταις δε δυσί κατέκαπτε το σώμα, και ταις δυσί επέτα».
Οι Σεραφείμ, δηλαδή τα ουράνια λειτουργικά πνεύματα, βρίσκονται γύρω από τον Θεό, δοξάζοντάς Τον ακατάπαυστα. Τα έξι φτερά συμβολίζουν:
- Τη θεϊκή παρουσία και δόξα
- Την πνευματική ταχύτητα
- Την ταπείνωση και τον σεβασμό
Συμβολικά, τα εξαπτέρυγα στην Εκκλησία αναπαριστούν τη δοξολογία των αγγέλων γύρω από τον Θεό κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας.
Λειτουργική χρήση
Τα εξαπτέρυγα βρίσκονται πάντοτε δίπλα στον επισκοπικό θρόνο και στο Άγιο Βήμα. Κατά τη διάρκεια των ιερών ακολουθιών, ιδιαίτερα στη Θεία Λειτουργία, χρησιμοποιούνται με τελετουργικό τρόπο:
Συνοδεύουν τον επίσκοπο κατά τις εισόδους
Λιτανεύονται σε μεγάλες εορτές
Τοποθετούνται συχνά δεξιά και αριστερά από το Άγιο Ευαγγέλιο ή την Αγία Τράπεζα
Η κίνηση των εξαπτέρυγων κατά τη λιτανεία ή την είσοδο συμβολίζει την παρουσία των Αγγέλων που συνοδεύουν τον Λόγο του Θεού.
Καλλιτεχνική απεικόνιση
Στην παραδοσιακή μορφή τους, τα εξαπτέρυγα είναι:
- Στρογγυλά ή πολυγωνικά
- Από ορείχαλκο, ασήμι ή ξύλο
- Με επίχρυση ή σκαλιστή διακόσμηση
Στο κέντρο της εικόνας εικονίζεται συχνά άγγελος με έξι φτερά, σε στάση ευλάβειας. Γύρω του μπορεί να υπάρχουν επιγραφές, σταυροί ή διακοσμητικά μοτίβα.
Στις μέρες μας, χρησιμοποιούνται και μοντέρνες παραλλαγές, με πιο αφαιρετικό σχεδιασμό, αλλά πάντα με σεβασμό στη λειτουργική σημασία.
Η χρήση εκτός ναού – Λιτανείες και τελετές
Τα εξαπτέρυγα χρησιμοποιούνται και εκτός των ναών, σε δημόσιες λιτανείες, περιφορές εικόνων, εορτές πολιούχων, ακόμα και σε τελετές ενθρόνισης επισκόπων.
Συχνά φέρονται από ιερόπαιδες ή διακόνους, και η παρουσία τους αναδεικνύει τη μεγαλοπρέπεια της θείας λειτουργικής πράξης.
Συμβολισμός για τον πιστό
Για τον λαό, τα εξαπτέρυγα είναι υπενθύμιση ότι:
- Ο ουρανός και η γη συνδέονται στη Θεία Λειτουργία
- Οι Άγγελοι είναι παρόντες στον ιερό χώρο
- Το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας είναι πράξη ουράνιας δόξας και συμμετοχής
Το εξαπτέρυγο λειτουργεί και ψυχολογικά – εμπνέει σεβασμό, δημιουργεί λειτουργική ατμόσφαιρα και φέρνει στη συνείδηση τη συμμετοχή στο θείο.
Εξέλιξη μέσα στον χρόνο
Από τους πρώτους αιώνες της Εκκλησίας έως σήμερα, τα εξαπτέρυγα διατηρούν τη βασική τους μορφή, όμως έχουν υποστεί εξελίξεις ως προς:
Τα υλικά κατασκευής
- Το καλλιτεχνικό ύφος (βυζαντινό, μεταβυζαντινό, σύγχρονο)
- Τη θέση τους στους ναούς (σε βάθρα, τοίχους ή κινούμενα)
- Παραμένουν όμως σταθερά στην πνευματική λειτουργία τους ως σύμβολα της ουράνιας δοξολογίας.
Συμπέρασμα
Τα εξαπτέρυγα δεν είναι απλά διακοσμητικά ή τελετουργικά αντικείμενα. Είναι σύμβολα του αοράτου κόσμου, της παρουσίας των Αγγέλων και της συνεχούς δοξολογίας προς τον Θεό. Αντικατοπτρίζουν τη θεϊκή ομορφιά, τάξη και δύναμη, προσφέροντας στον πιστό μια αισθητική και πνευματική υπενθύμιση της ιερότητας της Θείας Λατρείας.
Η διατήρησή τους ανά τους αιώνες επιβεβαιώνει πως, στην Ορθόδοξη Παράδοση, ακόμη και τα τελετουργικά αντικείμενα μιλούν, υπενθυμίζουν και καθοδηγούν.
