Η μουσική στο Βυζάντιο αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της θρησκευτικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ζωής. Η βυζαντινή μουσική είναι περισσότερο γνωστή για την εκκλησιαστική της διάσταση, ωστόσο, στη μακραίωνη πορεία της αυτοκρατορίας υπήρξε πλούσια παράδοση και στα κοσμικά μουσικά όργανα.
Στο άρθρο αυτό θα γνωρίσουμε τα σημαντικότερα μουσικά όργανα της βυζαντινής περιόδου, την προέλευσή τους, τη χρήση τους και την εξέλιξή τους.
Η μουσική στο Βυζάντιο
Το Βυζάντιο κληρονόμησε την ελληνιστική και ρωμαϊκή μουσική παράδοση, αλλά και επηρεάστηκε από ανατολικές επιρροές, ιδιαίτερα από τη Συρία, την Αίγυπτο και την Περσία. Η μουσική είχε διπλό ρόλο:
Θρησκευτικό – στα πλαίσια της ορθόδοξης λατρείας, όπου κυριαρχούσε η φωνητική μουσική, χωρίς οργανική συνοδεία.
Κοσμικό – σε γιορτές, θέατρα, συμπόσια, στρατιωτικές παρελάσεις και βασιλικά τελετουργικά.
Ενώ στην εκκλησία απουσίαζαν τα όργανα, στη λαϊκή και αυτοκρατορική ζωή τα μουσικά όργανα είχαν κεντρική θέση.
Τα κυριότερα μουσικά όργανα της Βυζαντινής περιόδου
🔹 1. Ψαλτήριον (ή ψαλτήριο)
Το ψαλτήριον ήταν ένα έγχορδο όργανο, παρόμοιο με την αρχαία ελληνική κιθάρα και το σημερινό σαντούρι. Είχε επίπεδο σώμα και παιζόταν είτε με τα δάχτυλα είτε με πλήκτρο (πέννα). Χρησιμοποιήθηκε σε τελετές, συμπόσια και το παλάτι.
🔹 2. Πανδουρίς ή Φανδούρα
Ένα είδος μικρής τρίχορδης λύρας, πρόγονος της μπουζουκιού. Ήταν διαδεδομένο ανάμεσα στον λαό και έπαιζε ρόλο στις λαϊκές γιορτές και το θέατρο.
🔹 3. Όργανον (Ύδραυλις)
Η βυζαντινή περίοδος διατήρησε τη χρήση της ύδραυλης, ενός είδους πρόγονου του εκκλησιαστικού οργάνου, που λειτουργούσε με πίεση νερού ή αέρα. Το “όργανον” ήταν σύμβολο πολυτέλειας και παιζόταν κυρίως στα ανάκτορα.
Μάλιστα, Βυζαντινοί αυτοκράτορες, όπως ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, δώριζαν όργανα σε ξένους ηγεμόνες, προκαλώντας εντυπωσιασμό.
🔹 4. Σάλπιγξ και Βούκινον
Πνευστά όργανα πολεμικής ή τελετουργικής φύσης. Η σάλπιγξ και το βούκινον χρησιμοποιούνταν κυρίως από τον στρατό και στα αυτοκρατορικά θεάματα. Παρήγαγαν δυνατούς ήχους που ενίσχυαν την επιβλητικότητα.
🔹 5. Αυλός
Ο αυλός παρέμεινε δημοφιλές πνευστό, με μονή ή διπλή σωλήνα. Συχνά συνοδευόταν από κρουστά ή έγχορδα. Είχε λαϊκό χαρακτήρα και εμφανιζόταν σε χορούς, γάμους και αγροτικές γιορτές.
🔹 6. Κρουστά: Τύμπανο, κρόταλα, κύμβαλα
Η βυζαντινή μουσική χρησιμοποιούσε διάφορα κρουστά όργανα, τόσο σε κοσμικές όσο και σε στρατιωτικές περιστάσεις:
Τύμπανον: χειροποίητο τύμπανο από δέρμα
Κρόταλα: μικρά ξύλινα ή μεταλλικά ραβδάκια (πρόγονοι των καστανιέτων)
Κύμβαλα: μεταλλικά δίσκια που χτυπιούνταν μεταξύ τους
Ενίοτε, κύμβαλα εμφανίζονταν και σε θρησκευτικά συμφραζόμενα, όπως λιτανείες.
Πηγές και εικονογραφία
Τα στοιχεία για τα μουσικά όργανα της βυζαντινής εποχής προέρχονται από:
Βυζαντινά χειρόγραφα
Ψηφιδωτά και τοιχογραφίες
Περιγραφές από βυζαντινούς συγγραφείς και χρονογράφους
Αλληλογραφία με ξένους ηγεμόνες (π.χ. Καρλομάγνος)
Η εικονογράφηση δείχνει συχνά όργανα στα χέρια αγγέλων ή μουσικών σε αυτοκρατορικές σκηνές, αποκαλύπτοντας τη σχέση μουσικής και εξουσίας.
Η Εκκλησία και η απουσία οργάνων
Παρόλο που η μουσική ήταν διαδεδομένη, η εκκλησιαστική μουσική στη βυζαντινή παράδοση ήταν καθαρά φωνητική. Η χρήση μουσικών οργάνων απαγορεύτηκε λόγω:
Σύνδεσης των οργάνων με τα ειδωλολατρικά έθιμα
Εστίασης στην πνευματικότητα και όχι στη διασκέδαση
Αντίληψης ότι η φωνή είναι το καθαρότερο μέσο προσευχής
Έτσι, η ψαλμωδία αναπτύχθηκε με πλούσια θεωρία (ήχοι, ισοκράτημα, κ.λπ.), αλλά χωρίς οργανική συνοδεία.
Η μουσική ως στοιχείο ταυτότητας
Τα μουσικά όργανα του Βυζαντίου είναι μέρος μιας ευρύτερης καλλιτεχνικής κουλτούρας. Αν και δεν διατηρήθηκαν στην εκκλησιαστική πράξη, παρέμειναν ζωντανά στην κοσμική ζωή και συνέχισαν να εξελίσσονται και μετά την πτώση της αυτοκρατορίας.
Η παράδοση αυτή πέρασε στους μεσαιωνικούς και μεταβυζαντινούς χρόνους, επηρεάζοντας και τη λαϊκή μουσική της νεότερης Ελλάδας.
Συμπέρασμα
Η βυζαντινή εποχή δεν ήταν μόνο η εποχή της ψαλμωδίας και της λιτότητας. Ήταν και ένας πολιτισμός με πλούσια μουσική έκφραση, όπου έγχορδα, πνευστά και κρουστά συνόδευαν τον ρυθμό της ζωής. Τα μουσικά όργανα της περιόδου αντανακλούν την πολυμορφία και τον πλούτο της βυζαντινής κοινωνίας, από τα παλάτια μέχρι τα πανηγύρια και τα συμπόσια.
